Максiм Багдановiч
Нарадзіўся М. Багдановіч ў Мінску 9 снежня 1891 г. у сям’і вядомага этнографа, фалькларыста, мовазнаўцы і педагога Адама Ягоравіча Багдановіча (1862–1940) і настаўніцы па адукацыі Марыі Апанасаўны Багдановіч (Мякота) (1869–1896).У 1892 г. сям’я Багдановічаў пераехала ў Гродна, дзе прайшло маленства і дзіцячыя гады будучага паэта. А. Я. Багдановіч працаваў у Гродне памочнікам бухгалтара ў Сялянскім пазямельным банку, супрацоўнічаў і друкаваўся ў газеце «Гродзенскія губернскія ведамасці», уваходзіў у склад членаў праўлення Гродзенскай публічнай бібліятэкі, выдаў у Гродне дзве кнігі «Пережитки древняго миросозерцания у белоруссов» і «Про панщину».
Марыя Апанасаўна займалася выхаваннем дзяцей – Вадзіма, Максіма і Льва, цудоўна музыцыравала на піяніна, надрукавала ў «Гродзенскіх губернскіх ведамасцях» апавяданне «Накануне рождества».
Летам 1895 г. Марыя Апанасаўна з трыма хлопцамі адпачывала у роднай сястры – Стэфы Секяржыцкай ў Вяззі, пад Мінскам, каля Асіповіч, дзе ўпершыню дзеці пачулі жывую беларускую гаворку і пачалі ўжываць беларускія слоўцы.
Па вяртанні з Вяззя ў сям’і Багдановічаў нараджаецца доўгачаканая дачка Ніна, а месяцам пазней у Марыі Апанасаўны дактары выявілі хуткацечныя сухоты. Лячылі рознымі спосабамі, але нічога не дапамагло.
«Навошта мне доўга жыць, калі я была такой шчаслівай…» – апошнія словы Марыі Апанасаўны.
Яе не стала 4 кастрычніка 1896 г. ва ўзросце 27 гадоў.
Скончыўшы гімназію, у 1911 г. Максім Багдановіч наведваў Вільню і фальварак Ракуцёўшчына, пазнаёміўся з дзеячамі беларускага нацыянальнага Адраджэння – Антонам і Іванам Луцкевічамі, Вацлавам Ластоўскім і Браніславам Эпімах-Шыпілам.
У 1916 г. М. Багдановіч скончыў Дзямідаўскі юрыдычны ліцэй ў Яраслаўлі.
Летам 1916 г. пераехаў у Мінск, шмат працаваў у Мінскім губернскім харчовым камітэце і Беларускім камітэце дапамогі пацярпелым ад вайны, а вольны час прысвячаў літаратурнай дзейнасці.
У лютым 1917 г., хворы, ён паехаў у Ялту, а 25 мая таго ж года памёр у адзіноце.
Янка Купала
Янка Купала (Сапраўднае імя – Іван Дамінікавіч Луцэвіч) нарадзіўся 7 ліпеня 1882 г. (па новым стылі) у вёсцы Вязынка Маладзечанскага раёна Мінскай вобласці ў сям'і дробнага шляхціца. Бацька займаўся земляробствам на арандаванай у абшарніка зямлі. Вучыцца Купала пачаў на польскай мове, расейскай мове навучыўся ў сваёй няні. З восені 1897 да вясны 1898 года Янка Купала вучыўся ў Беларускай народнай вучэльні. Жыў ён у інтэрнаце (звычайная хатка, якая знаходзілася побач са школай). Правучыўшыся адну зіму ў Бяларучах у настаўніка Турчыновіча, ён здаў іспыт, атрымаў атэстат, які недзе страціў, але копія гэтага дакумента і па сённяшні дзень захоўваецца ў музеі школы. Пасля гэтага ён доўгі час не мог вучыцца, беднасць прымусіла яго шукаць іншы хлеб. У 1898 годзе пакідае Бяларуцкае вучылішча і вучыцца сам, шмат чытае. У вёсцы Прудзішча Бяларуцкай воласці Луцэвічы ўзялі ў арэнду фальварак у памешчыка Жаброўскага і жылі там на працягу 10 гадоў. Янка бачыў, як моцна залежаў бацька ад памешчыка, як нялёгка яму даводзілася спраўляцца з гаспадаркай і дапамагаў чым мог. Да 1901 г. Я. Купала вёў самастойную сялянскую гаспадарку, затым працаваў чорнарабочым і адначасова прымаў актыўны ўдзел у беларускай нацыянал-ліберальнай газеце «Наша ніва».
Першыя вершы – сентыментальна-рамантычныя – былі напісаны па-польску (1902). Рашэнне пісаць па-беларуску ў той час было смелым крокам. Беларуская мова ўсё яшчэ знаходзілася пад забаронай, спадзявацца на публікацыю не даводзілася.
Найбольш ранні з вядомых твораў маладога паэта Луцэвіча, напісаны па-беларуску – “Мая доля”, датаваны 15 ліпеня 1904 года. Праз год у менскай газеце «Паўночна-Заходні край» быў надрукаваны верш «Мужык» – першы апублікаваны твор паэта на беларускай мове. У ім закрануты тэмы чалавечай годнасці і самасцвярджэння рабочага селяніна.
Літаратурную дзейнасць Купала пачаў з 1905 г. у газеце «Паўночна-заходні край», у 1908 г. выйшаў першы зборнік вершаў «Жалейка»; цэнтральнае месца ў вершах гэтага зборніка займаюць апісанні патрэбы малазямельнай і беззямельнай беднаты. Дамінантная выява яго творчасці першага перыяду – селянін-бядняк, які жыве ў нястачы, забіты і азлоблены навакольнай яго рэчаіснасцю. Ужо ў першы перыяд творчасці Купалы намячаюцца яго асноўныя тэндэнцыі. Ён характэрны патрабаваннем нацыянальнага вызвалення бедняка-беларуса.
У час Вялікай Айчыннай вайны паэт жыў у Маскве, потым у пасёлку Пячышчы каля Казані. Артыкулы з яго подпісам змяшчаліся ў газетах "Праўда", "Весткі", "Чырвоная зорка". Купала быў членам прэзідыума Усеславянскага антыфашысцкага камітэта, удзельнічаў у грамадскіх мерапрыемствах, прысвечаных барацьбе з захопнікамі. У чэрвені 1942 г. ён прыехаў у Маскву для ўдзелу ва ўрачыстасцях з нагоды яго 60-годдзя. А 28 чэрвеня ён трагічна загінуў у гатэлі "Масква" пры неўстаноўленых абставінах. У 1962 г. урна з прахам паэта перавезена ў Мінск і пахавана на Ваенных могілках.
Па вышыні паэтычнай тэхнікі, па мове, па разнастайнасці тэм, па майстэрні стылізацыі народных казак, былін, апавяданняў Купала не мае сабе роўных у гісторыі беларускай літаратуры. Купала вядомы таксама як перакладчык мноства вершаў на беларускую мову з польскай і ўкраінскай. У 1925 г. урадам БССР Янку Купалу было прысвоена званне народнага паэта, у 1939 г. ён быў узнагароджаны ордэнам Леніна. Дзяржаўная прэмія СССР прысуджана ў 1941 г. за зборнік вершаў "Ад сэрца".
Памёр 28 чэрвеня 1942 гады.
Якуб Колас
Якуб Колас (сапраўднае імя - Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч ) нарадзіўся 3 лістапада 1882 года ў Акінчыцах недалёка ад вёскі Мікалаеўшчына Мінскага павета Мінскай губерні ў сям'і лесніка Міхаіла Казіміравіча Міцкевіча, які працаваў у лясніцтве Радзівіла. Дзяцінства будучага пісьменніка прайшло ў незвычайна прыгожых мясцінах Беларусі – гэта рака Нёман з чыстай крыштальнай вадой, вёска Мікалаеўшчына з вясёлымі, працавітымі і спагадлівымі людзьмі, урочышча Цёмныя ляды, хутары Акінчыцы, Смольня, Альбуць з маляўнічымі лугамі і цудоўнымі. Яны пакінулі незгладжальны след у сэрцы паэта, які прайшоў у далейшым праз усю творчасць паэта. Гэты след вядомы пад назвай "родны кут".
Першыя азы навукі Канстанцін Міцкевіч атрымаў у Мікалаеўшчынскай народнай вучэльні, а затым працягнуў адукацыю ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі, у якую паступіў у 1898 годзе, а скончыў у 1902 годзе. Тут жа ён упершыню пазнаёміўся з творамі свайго земляка фалькларыста і энтографа П.П. Дземідовіча. Гэта зацікавіла Канстанціна, і ён з захапленнем пачаў збіраць матэрыялы па народнай творчасці.
Пасля заканчэння Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі маладога настаўніка накіроўваюць для працы на Палессі - вёскі Люсіна, Пінкавічы. Працуючы настаўнікам, Канстанцін Міцкевіч ушчыльную сутыкнуўся з праблемамі цяжкага жыцця сялянства, з прабеламі і заганамі наяўнай адукацыі, што і стала адной з прычын удзелу яго разам з іншымі аднадумцамі ў настаўніцкім з'ездзе, які адбыўся ў вёсцы Мікалаеўшчына ў 1906 годзе. З'езд быў раскрыты паліцыяй. Удзельнікі з'езда загадам Савета Мінскай дырэкцыі народных вучылішчаў былі звольнены з пасад, і супраць іх была ўзбуджана крымінальная справа. Канстанцін Міцкевіч быў асуджаны на тры гады па абвінавачанні ў скліканні настаўніцкага з'езда і адбываў пакаранне ў Мінскай турме (1908-1911).
Пасля турмы Канстанцін Міцкевіч становіцца супрацоўнікам газеты "Наша доля", дзе ўпершыню публікуецца верш "Наш родны край" пад псеўданімам Якуб Колас. Дзень 1 верасня 1906 года (14 верасня па новым стылі) лічыцца афіцыйным пачаткам прафесійнай творчай дзейнасці Якуба Коласа.
У верасні 1915-га Якуб Колас быў мабілізаваны ў царскую армію. Пасля заканчэння Аляксандраўскага ваеннага вучылішча (1916, Масква) у званні прапаршчыка служыў у запасным палку ў Пермі. Улетку 1917-га ў званні падпаручніка быў накіраваны на румынскі фронт, але па стане здароўя дэмабілізаваўся з войска.
З восені 1917 па май 1921 гг. працаваў на пасадзе інспектара народных вучылішчаў у г. Абаянь і вёсках Курскай вобласці (Расія).
У 1921 годзе Я. Колас вяртаецца ў Менск для працы ў арганізуемым Інстытуце беларускай культуры. Актыўны ўдзел у гэтым прыняў зямляк паэта П.П. Дземідовіч, які працаваў загадчыкам агульным аддзелам і адначасова сакратаром у міністэрстве асветы. Працу ў Інбелкульце Якуб Колас спалучае з выкладчыцкай дзейнасцю ў Беларускім педагагічным тэхнікуме і Белдзяржуніверсітэце – выкладае беларускую мову і методыку яе выкладання.
У 1926 годзе да 20-годдзя творчай дзейнасці Якуба Коласа было прысвоена званне Народнага паэта Беларусі. У 1928 г. Інбелкульт пераўтворыцца ў Беларускую акадэмію навук. Я.Колас становіцца акадэмікам. У 1929 годзе паэт абіраецца яе віцэ-прэзідэнтам.
У гады Вялікай Айчыннай вайны паэт быў у эвакуацыі разам з іншымі супрацоўнікамі Акадэміі Навук БССР. Жыў у Клязьме, Ташкенце, Маскве. У снежні 1944-га вярнуўся ў Менск. За вершы ваеннага перыяду Я. Коласу была прысуджана Дзяржаўная прэмія СССР (1946), за паэму "Рыбакова хата" – другая Дзяржаўная прэмія СССР (1948). З 1934 года – член Саюза пісьменнікаў СССР, узнагароджаны 5-цю ордэнамі Леніна, ордэнам Чырвонага Сцяга, Працоўнага Чырвонага Сцяга, а таксама медалямі.
Памёр паэт 13 жніўня 1956 года. Пахаваны на Ваенных могілках у Мінску. У 1959—1965 гадах прысуджалася літаратурная прэмія імя Я. Коласа.
Кірыла Тураўскі
I слабыя душы іскрыла,
I да Бога вяло, калі
Гаварыў і пісаў Кірыла —
Златавуст беларускай зямлі
В.Iпатава
Святы Кірыла Тураўскі — першы беларускі пісьменнік. «Жыццяпіс» Кірылы Тураўскага не паведамляе дакладных дата ў пачатку і канца яго зямной дарогі, звестак аб ім няшмат.
Кірыла Тураўскі нарадзіўся ў 1130 годзе ў старажытным горадзе Тураве ў заможнай сям’і. З маленства ѐн не меў прагі ні да багацця, ні да славы, а прагнуў ведаў, любіў наведваць царкву, удзельнічаць у набажэнствах, слухаць царкоўны хор, імкнуўся да глыбокага вывучэння біблейскіх кніг. Спачатку ў бацькоўскім доме, а потым у мясцовым епіскапскім манастыры Кірыла атрымаў высокую адукацыю: ѐн ведаў музыку, мастацтва, іншыя мовы, танцаваў і іграў на музычных інструментах, засвоіў ідэі візантыйскага і рымскага свету, меў добрую бібліятэку. Але «богатества» і «славы тленныя мира сего» яго не вабілі, бо душа не знаходзіла спакою. Таму ў 30-гадовым узросце ѐн пайшоў у манастыр і стаў манахам-аскетам. Зачыніўшыся ў высокай драўлянай вежы, што стаяла на прыпяцкім беразе, малады манах шмат маліўся. Гэта паспрыяла творчаму ўздыму: з-пад пяра Кірылы Тураўскага выходзілі натхнѐнныя аповесці, «словы», прытчы, пасланні і павучанні. Неўзабаве да Кірылы прыйшла літаратурная слава. Манах-аскет, ахвярны пастыр, таленавіты пісьменнік і прапаведнік, «другі Залатавусны», як называлі Кірылу за красамоўства, стаўся адным з найбольш вядомых усходне-славянскіх духоўных дзеячаў ХІІ стагоддзя. Яго творы перапісвалі, чыталі і вучылі на памяць ва ўсіх усходнеславянскіх княствах. Кірыла не імкнуўся да высокіх царкоўных пасад, але яго аўтарытэт быў настолькі
вялікі, што ѐн «маленнем князя і людзей пастаўлены быў епіскапам горада Турава». Кірыла Тураўскі задоўга да смерці адмовіўся ад пасады епіскапа і надалей заставаўся простым манахам, працягваў сваю літаратурную і асветніцкую дзейнасць. Пайшоў з жыцця каля 1182 года.
Францыск Скарына
Перапісчыкі гнуліся крукам,
Ён жа іншы нам шлях адкрываў:
I скарынаўскім першадрукам
Стала потым вучыцца Масква.
В. Іпатава
Наш славуты зямляк Францыск Скарына з’яўляецца сімвалам усѐй беларускай культуры эпохі Адраджэння. У асобе Францыска Скарыны талент даследчага вучонага, мудрага асветніка і вялікага патрыѐта роднай зямлі шчасліва спалучаўся з талентам выдатнага паэта і мастака. Скарына — першы, хто адкрыў ва Усходняй Еўропе кнігадрукаванне і зрабіў кнігу даступнай вялікаму колу людзей. Скарына — гонар і слава беларускай зямлі.
Нарадзіўся Францыск Скарына каля 1490 года ў сям'і купца ў горадзе Полацку. Адукацыю атрымаў у школе пры Полацкім бернардзінскімманастыры, а ў 1504 годзе «сын з слаўнага града Полацка» паступіў уКракаўскі ўніверсітэт, дзе праз два гады атрымаў сваю першую вучоную ступень – бакалаўра філасофіі. Аб прыродных здольнасцях і стараннасцімаладога вучонага хадзілі легенды. Сярод захапленняў Францыска была медыцына, і ў 1512 годзе ѐн бліскуча здаў экстэрнам экзамен доктарамедыцыны ў Падуанскім універсітэце.
Выдавецкую дзейнасць Францыск Скарына пачаў у Празе, дзе пры падтрымцы купцоў-мецэнатаў з Полацка і Вільні заснаваў друкарню, а ўжо ў1517 годзе апублікаваў «Псалтыр» у перакладзе на старабеларускую мову, які стаў першым выданнем у гісторыі нацыянальнага і ўсходнеславянскага
кнігадрукавання. Усяго ж на працягу двух гадоў у пражскай друкарні ўбачылі свет 23 кнігі Бібліі, якія суправаджаліся ілюстрацыямі(ксілаграфічнымі гравюрамі, ініцыяламі і застаўкамі), а таксама аўтарскімі прадмовамі і каментарыямі, у якіх Францыск Скарына дзяліўся з чытачамісваімі асветніцкімі ідэямі і поглядамі.
У пачатку 1520-х гадоў Францыск Скарына пераехаў у Вільню і адкрыў першую друкарню на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага. Менавіта тутвыйшла «Малая падарожная кніжка» з вершамі і календаром сонечных і месячных зацьменняў, і «Апостал», які расказвае аб дзеяннях і пасланняхбліжэйшых вучняў Хрыста. Унікальныя выданні невялікага фармату былі ўпрыгожаны гравюрамі, застаўкамі і ініцыяламі, а дзевяць з іх суправаджаліпасляслоўі.
Адной з галоўных асаблівасцей усіх кніг Скарыны сталі аўтарскіякаментарыі — красамоўныя прадмовы, якія дапамагалі людзям лепш зразумець змест, асэнсаваць значэнне падзей, адлюстраваных у кнігахСвяшчэннага Пісання. Кнігі Францыска Скарыны стымулявалі ўзнікненне кнігадрукавання ў Маскоўскай дзяржаве.
Апошнія гады жыцця Францыск Скарына быў прыдворным лекарам ісадоўнікам у раскошным батанічным садзе замка чэшскага караля Фердынанда I у Градчанах. Памѐр Францыск Скарына каля 1551 года
Ефрасіннія Полацкая
Адкрывала школы і вучыла, Кнігі перапісвала штодня.
Славу здабыло па ўсѐй Айчыне Ефрасінні Полацкай імя.
В. Іпатава
Сапраўднае імя Прадслава. Дачка князя Георгія Усяславіча, унучка полацкага князя Усяслава Чарадзея. Ефрасіння была вельмі адукаванай, шмат чытала. Насуперак волі бацькоў 12-гадовай дзяўчынкай яна пастрыглася ў манахіні. І ўсѐ сваѐ жыццѐ прысвяціла служэнню Богу і людзям: перапісвала ўласнаручна кнігі, атрыманыя грошы раздавала як міласціну, будавала ў родным краі храмы, вучыла грамаце дзяцей і лячыла хворых.
Ефрасіння заснавала ў Полацку жаночы і мужчынскі манастыры. Па заказу Еўфрасінні полацкі майстар Лазар Богша зрабіў для царквы Святога Спаса надзвычай прыгожы шасціканцовы крыж. Крыж Еўфрасінні Полацкай для беларусаў з’яўляецца святыняй. Паданне сведчыць: крыж свяціўся ўсамай непрагляднай цемені, хворым вяртаў здароўе, знявераным і знясіленым— надзею на лепшае жыццѐ.
Падчас паломніцтва ў Іерусалім Ефрасіння захварэла і ў 1173(?) годзе памерла.
Стала першай жанчынай на тэрыторыі Беларусі, прызнанай святой як у праваслаўі, так і ў каталіцтве.
Нябесная заступніца зямлі беларускай.
